जून २०२५ मध्ये इराण आणि इस्रायल यांच्यातील दशकांपासून धुमसत असलेला संघर्ष आता उघड युद्धाच्या स्वरूपात समोर आला आहे. इस्रायलने 'ऑपरेशन रायझिंग लायन' अंतर्गत इराणच्या अणुप्रकल्पांवर आणि लष्करी तळांवर हवाई हल्ले केले, तर प्रत्युत्तरादाखल इराणने 'ऑपरेशन ट्रू प्रॉमिस ३' अंतर्गत इस्रायलवर शेकडो क्षेपणास्त्रे डागली. या ताज्या घडामोडींनी मध्यपूर्वेतील तणाव शिगेला पोहोचवला असून, या युद्धामागे अनेक वर्षांपासूनची राजकीय, धार्मिक आणि सामरिक कारणे दडलेली आहेत.
युद्धाची तात्काळ कारणे
या युद्धाची ठिणगी इस्रायलच्या 'ऑपरेशन रायझिंग लायन' या कारवाईमुळे पडली. इराण अणुबॉम्ब बनवण्याच्या अगदी जवळ पोहोचला असून, तो आपल्या अस्तित्वासाठी धोकादायक आहे, असा दावा करत इस्रायलने इराणच्या (नतान्झ) येथील अणुप्रकल्पासह अनेक महत्त्वाची लष्करी ठिकाणे उद्ध्वस्त केली. या हल्ल्यात इराणचे अनेक वरिष्ठ लष्करी अधिकारी आणि अणुशास्त्रज्ञ मारले गेल्याचे वृत्त आहे.
या हल्ल्याला प्रत्युत्तर म्हणून इराणने इस्रायलवर थेट क्षेपणास्त्र हल्ला चढवला. हा हल्ला म्हणजे इस्रायलच्या आक्रमकतेला दिलेले उत्तर असल्याचे इराणने म्हटले आहे. या दोन थेट हल्ल्यांमुळे दोन्ही देशांमधील 'छाया युद्ध' (Proxy War) आता प्रत्यक्ष युद्धात रूपांतरित झाले आहे.
ऐतिहासिक वैर आणि संघर्षाची मूळ कारणे
इराण आणि इस्रायल यांच्यातील संबंध एकेकाळी मैत्रीचे होते. १९७९ पूर्वी इराणमध्ये शाह यांची राजवट असताना दोन्ही देशांमध्ये चांगले राजकीय आणि लष्करी संबंध होते. मात्र, १९७९ च्या इस्लामिक क्रांतीनंतर इराणची सत्ता कट्टरतावादी शिया धर्मगुरूंच्या हाती आली आणि त्यांनी इस्रायलला "छोटा सैतान" आणि अमेरिकेला "मोठा सैतान" घोषित केले. तेव्हापासून दोन्ही देशांमधील संबंधांमध्ये कमालीचा दुरावा निर्माण झाला.
या संघर्षाच्या मुळाशी अनेक प्रमुख कारणे आहेत:
१. इराणचा अणुकार्यक्रम आणि इस्रायलचा विरोध: इराणचा अणुकार्यक्रम शांततेच्या उद्देशाने असल्याचा दावा तेहरान करत असले तरी, इस्रायल आणि पाश्चिमात्य देशांना तो अणुबॉम्ब बनवण्यासाठीच आहे, असा संशय आहे. इराणने अण्वस्त्रे मिळवल्यास आपल्या अस्तित्वाला धोका निर्माण होईल, अशी भीती इस्रायलला वाटते. त्यामुळे इराणचा अणुकार्यक्रम कोणत्याही परिस्थितीत रोखणे, हे इस्रायलच्या परराष्ट्र धोरणाचे प्रमुख उद्दिष्ट राहिले आहे. यासाठी इस्रायलने अनेकदा गुप्त कारवाया, सायबर हल्ले आणि अणुशास्त्रज्ञांच्या हत्या घडवून आणल्याचा आरोप आहे.
२. प्रॉक्सी वॉर (छाया युद्ध): इराणने मध्यपूर्वेत आपला प्रभाव वाढवण्यासाठी लेबनॉनमधील हिजबुल्लाह, गाझामधील हमास आणि येमेनमधील हुथी बंडखोर यांसारख्या संघटनांना लष्करी आणि आर्थिक पाठबळ दिले आहे. या संघटना इस्रायलवर सातत्याने हल्ले करत असतात. इस्रायल या संघटनांना इराणचे 'प्रॉक्सी' मानतो आणि त्यांच्यावरील हल्ल्यांना इराणच जबाबदार असल्याचे समजतो. या प्रॉक्सी संघटनांच्या माध्यमातून दोन्ही देश एकमेकांशी अप्रत्यक्षपणे लढत आहेत.
३. प्रादेशिक वर्चस्वाची लढाई: मध्यपूर्वेत आपले वर्चस्व प्रस्थापित करण्यासाठी इराण आणि इस्रायल यांच्यात सतत स्पर्धा सुरू असते. सौदी अरेबियासारख्या सुन्नी अरब देशांशी जवळीक साधून इस्रायल इराणला एकटे पाडण्याचा प्रयत्न करत आहे. तर दुसरीकडे, इराण शियाबहुल देशांना आणि संघटनांना एकत्र करून आपला प्रभाव वाढवण्याच्या प्रयत्नात आहे.
४. पॅलेस्टाईनचा मुद्दा: इराण पॅलेस्टिनींच्या हक्कांचे समर्थन करत असून, इस्रायलने पॅलेस्टिनी भूभागावर बेकायदेशीर ताबा मिळवला आहे, अशी इराणची भूमिका आहे. इराण 'टू-स्टेट सोल्युशन'ला (Two-state solution) विरोध करतो आणि इस्रायलचा नकाशावरून नाश झाला पाहिजे, अशी उघड भूमिका घेतो. यामुळे दोन्ही देशांमधील वैर अधिकच गडद झाले आहे.
जागतिक परिणाम
इराण आणि इस्रायल यांच्यातील या युद्धामुळे जागतिक स्तरावर गंभीर परिणाम होण्याची शक्यता आहे. या युद्धामुळे मध्यपूर्वेतील अस्थिरता वाढेल, ज्यामुळे कच्च्या तेलाच्या किमती गगनाला भिडू शकतात आणि त्याचा परिणाम जागतिक अर्थव्यवस्थेवर होऊ शकतो. अमेरिका, रशिया आणि युरोपातील देश या संघर्षात ओढले जाण्याची भीतीही व्यक्त केली जात आहे. भारतासारख्या देशांसाठी हा संघर्ष अधिक गुंतागुंतीचा आहे, कारण भारताचे दोन्ही देशांशी चांगले संबंध आहेत. त्यामुळे भारताने दोन्ही देशांना संयम बाळगण्याचे आणि शांततेच्या मार्गाने तोडगा काढण्याचे आवाहन केले आहे.
टिप्पणी पोस्ट करा